Αστρονομική χρονολόγηση του Τρωϊκού Πολέμου

​Γιώργος Αποστολόπουλος, Ιούλιος 2019

​Οι αναφορές που γίνονται στα ομηρικά έπη σε αστερισμούς, αστέρες και αστρονομικά φαινόμενα αποτελούν τη βάση για έρευνα από τους ειδικούς επιστήμονες.

Επιπροσθέτως γίνονται και άλλες αναφορές που ενισχύουν το υπόβαθρο για την επιστημονική μελέτη. Αυτά τα στοιχεία ενίοτε περιγράφουν το φαινόμενο ή την ώρα που εκδηλώνεται. Η εμφάνιση π.χ. «κακής» καταχνιάς και όχι συνηθισμένης συννεφιάς ή σκότους, υποδηλώνει ότι η ηλιακή έκλειψη είναι μερική και όχι ολική, αφού στην ολική έκλειψη επικρατεί για λίγα λεπτά της ώρας απόλυτο σκοτάδι. 

Μερική έκλειψη ηλίου

​Σε άλλα σημεία δίνονται από τον Όμηρο πρόσθετα στοιχεία με τα οποία προσδιορίζεται η εποχή, όπως φθινόπωρο, ότι ή ώρα της έκλειψης είναι μεσημεριανή, αλλά ακόμη και άλλα αστρονομικά στοιχεία:
Πέντε ημέρες πριν από την ημέρα της έκλειψης, κατά την άφιξη του Οδυσσέα στην Ιθάκη, η Αφροδίτη ήταν ορατή πριν από την ανατολή του Ήλιου. Σε άλλα σημεία δηλώνεται με σαφήνεια η φάση της νέας σελήνης που αποτελεί την απαραίτητη συνθήκη προκειμένου να υπάρξει ηλιακή έκλειψη. Εκείνη την ημέρα ήταν «του μεν φθίνοντος μηνός, του δε ισταμένοιο» [ξ 161-164] .

Σ, 483-489

• ΄Εν μεν γαίαν έτευξ’, εν δ’, εν δε τα τείρεα πάντα, τα τ’ ουρανός εστεφάνωται, Πληιάδας ουρανόν, εν δε θάλασσαν, ηέλιόν τ’ ακάμαντα σελήνην τε πλήθουσαν θ’ Υάδας τε, το τε σθένος Ωρίωνος Άρκτον θ’, ήν και Άμαξαν επίκλησιν καλέουσιν, ή τ’ αυτού στρέφεται και τ’ Ωρίωνα δοκεύει, οίη δ’ άμμορός εστι λοετρών Ωκεανοίο.’ ‘
• ΤΗΝ ΓΗ ΑΥΤΟΥ, ΤΟΝ ΟΥΡΑΝΟ, ΤΗΝ ΘΑΛΑΣΣΑ ΜΟΡΦΩΝΕΙ,
• ΤΟΝ ΗΛΙΟ ΤΟΝ ΑΚΑΜΑΝΤΟ, ΓΕΜΑΤΟ ΤΟ ΦΕΓΓΑΡΙ
• Τ’ ΑΣΤΕΡΙΑ ΠΟΥ ΤΟΝ ΟΥΡΑΝΟ ΟΛΟΥΘΕ ΣΤΕΦΑΝΩΝΟΥΝ
• ΠΛΕΙΑΔΕΣ, ΥΑΔΕΣ, ΤΗΝ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΩΡΙΟΝΑ,
• ΤΗΝ ΑΡΚΤΟ ΠΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΞΑ ΚΑΛΟΥΝ ΚΑΙ ΑΥΤΟΥ ΓΥΡΙΖΕΙ
• ΠΑΝΤΟΤΕ ΚΑΙ ΤΟΝ ΩΡΙΟΝΑ ΚΑΡΑΔΟΚΕΙ
• Η ΜΟΝΗ ΠΟΥ ΤΟΥ ΩΚΕΑΝΟΥ ΤΟ ΛΟΥΣΜΑ ΔΕ ΓΝΩΡΙΖΕΙ’

​Δεδομένου ότι οι εκλείψεις διέπονται από μία περιοδικότητα, παρέχεται η δυνατότητα στους ερευνητές με κατάλληλους αλγορίθμους, να εντοπίσουν εκλείψεις που συνέβησαν στο παρελθόν ή που πρόκειται να συμβούν στο μέλλον. Αρκεί να υπάρχουν τα σχετικά στοιχεία.

---

Με το πρόγραμμα Starry Night η NASA ήλεγξε και κατάρτισε κατάλογο των εκλείψεων για την περίοδο από το 1400 π.Χ. μέχρι το 1130 π.Χ.
  
Το χρονικό αυτό διάστημα δεν είναι τυχαίο. Καλύπτει την έναρξη της άνθησης του μυκηναϊκού πολιτισμού στο 1400 π.Χ. καθώς και την ακμή και το τέλος του κόσμου των Αχαιών το 1130 π.Χ. Για την απόπειρα χρονολόγησης του Τρωικού Πολέμου σημειώνεται ότι η μυκηναϊκή εκστρατεία εναντίον της Τροίας δεν θα μπορούσε να γίνει κατά την ακμή της Χεττιτικής Αυτοκρατορίας.

Η Χεττιτική αυτοκρατορία σε περίοδο αιχμής

Γι’ αυτό και θα όφειλε να γίνει όταν αυτή έχασε τη δύναμή της μετά την ήττα της από τους Αιγύπτιους στη μάχη του Kadesh το 1275 π.Χ. και κυρίως μετά την ήττα της από τους Ασσυρίους στη μάχη της Nihriya το 1237 π.Χ.
 
Μία ελληνική ομάδα επιστημόνων ασχολήθηκε τα τελευταία χρόνια με τα ζητήματα αυτά και προέβη σε ανακοινώσεις. Αποτελείται  από το γεωφυσικό Σταύρο Παπαμαρινόπουλο, καθηγητή Πανεπιστημίου Πατρών, την επίκουρη καθηγήτρια Αστροφυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών Παναγιώτα Πρέκα-Παπαδήμα, καθώς και άλλους ειδικούς της φιλολογίας, της αστρονομίας, της αρχαιολογίας, της ατμοσφαιρικής φυσικής, της πληροφορικής και της γεωλογίας. Σχετική επιστημονική ανακοίνωση έγινε το 2017 στην Ακαδημία Αθηνών από τον Ακαδημαϊκό Αντώνη Κουνάδη. Πρόκειται όντως για μία διεπιστημονική συνεργασία.

Καθηγητής Σταύρος Παπαμαρινόπουλος

Καθηγήτρια Παναγιώτα Πρέκα-Παπαδήμα

Μία προσπάθεια χρονολόγησης της επιστροφής του Οδυσσέα με βάση την ηλιακή έκλειψη έγινε από τον Schoch [1926]  και από τους Baikouzis-Magnasco [2008] που την ταύτισαν με την ολική ηλιακή έκλειψη της 16ης Απριλίου 1178 π.Χ. Η πρώτη αναφορά σε αυτή την ηλιακή έκλειψη έγινε από τον Σουηδό αστρονόμο Knut Lundmark σε ομιλία του περί το 1940 [HENRIKSSON 2012].
 
Η διεπιστημονική ομάδα [PAPAMARINOPOULOS et al.] απορρίπτει τεκμηριωμένα για πολλούς λόγους την παραπάνω προταθείσα ημερομηνία. Μεταξύ άλλων επισημαίνει όχι το σκότος [«ηήρ»], αλλά η καταχνιά [αχλύς] είναι που υποδηλώνει μερική και όχι ολική, ηλιακή έκλειψη. Η ίδια ομάδα από το σύνολο των 64 ηλιακών εκλείψεων [ολικές, μερικές και δακτυλιοειδείς] που δίνει σε σχετικό κατάλογο η NASA [ESPENAK-MEEUS 2006, 2009 a,b,c] για το χρονικό διάστημα που εξετάζεται και ήταν ορατές στα Ιόνια Νησιά, τις περιορίζει σε 14, στο φθινόπωρο που οδηγεί ο Όμηρος με τις σχετικές αναφορές του. Εν συνεχεία συνεκτιμώντας και άλλα στοιχεία των ομηρικών αναφορών, όπως ή εμφάνιση της Αφροδίτης, η ώρα που αυτές εντοπίσθηκαν σε συνδυασμό με την  περιγραφή της μνηστεροφονίας, που έγινε μετά το μεσημεριανό φαγητό, καταλήγει στην μερική ηλιακή έκλειψη της 30ής Οκτωβρίου 1207 π.Χ. με σημαντική κάλυψη των ¾ του ηλιακού δίσκου [74,7%].

Μερική ηλιακή έκλειψη σε στάδια εξέλιξης

Η ηλιακή έκλειψη στη Τροία και ο θάνατος του Πατρόκλου

Κατά την ομηρική αφήγηση της μάχης, φαίνεται ότι περιγράφεται ένα σταδιακό σκοτίνιασμα [που προκαλεί ο Ζεύς] που ξεκινά το μεσημέρι, την ώρα θανάτου του Σαρπηδόνα [Π 567-568] και κορυφώνεται μετά την ώρα θανάτου του Πατρόκλου [Ρ 269-270]. Πρόκειται περί μερικής ηλιακής έκλειψης καθώς υπάρχει ορατότητα και η σκληρότατη μάχη συνεχίζεται γύρω  από το σώμα του νεκρού Πατρόκλου [Ρ 366-377]. 

Ρ 366-377
Ως οι μεν μάρναντο δέμας πυρός, ουδέ και φαίης ούτε ποτ’ ηέλιον σων έμεναι ούτε σελήνην.
ΕΤΣΙ ΕΚΕΙΝΟΙ ΕΜΑΧΟΝΤΟ ΔΙΚΗΝ ΠΥΡΟΣ, ΚΑΙ ΟΥΤΕ ΘΑ’ ΛΕΓΕΣ ΠΩΣ Ο ΗΛΙΟΣ ΣΩΟΣ ΕΜΕΝΕΝ ΟΥΤΕ Η ΣΕΛΗΝΗ

Η περιγραφή συνεχίζεται [Ρ 366-377] με τη διευκρίνιση ότι το φαινόμενο της συνύπαρξης των δύο ουρανίων σωμάτων δεν γίνεται αντιληπτό από όσους μάχονταν σκληρά γύρω από τον νεκρό Πάτροκλο.

Ηέρι γαρ κατέχοντο μάχης επί θ’ όσσον άριστοι έστασαν αμφί Μενοιτιάδη κατατεθνηώτι.
ΓΙΑΤΙ ΟΜΙΧΛΗ ΚΑΤΕΧΕΝ ΟΣΟΥΣ ΑΡΙΣΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΜΑΧΗ ΣΤΕΚΟΝΤΑΝ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΤΑΤΕΘΝΕΩΤΑ ΜΕΝΟΙΤΙΑΔΗΝ

Δηλαδή αυτούς τους κάλυπτε το σκοτάδι της μάχης [«ηέρι μάχης»], συνεκδοχικά η σκοτεινιά του πολέμου, και δεν αντιλαμβάνονται το ουράνιο φαινόμενο. Και τούτο σε αντίθεση με όλους τους άλλους μαχομένους, στην ίδια βεβαίως πεδιάδα, που πολεμούν κάτω από αίθριο ουρανό, με οξύ, διαπεραστικό, εκτυφλωτικό ηλιακό φως, ενώ «δεν φαίνεται πουθενά σύννεφο, ούτε στη γη ούτε στα όρη»

Ρ, 269-270  Λαμπρήσιν κορύθεσσι Κρονίων
ΚΑΙ ΣΤΑ ΛΑΜΠΡΑ ΤΟΥΣ ΚΡΑΝΗ ΣΚΟΤΑΔΙ ΟΛΟΓΥΡΑ ΒΑΘΥ ΤΟΥΣ ΕΧΥΣΕ Ο ΚΡΟΝΙΔΗΣ

Οι δ’ άλλοι Τρώες και ευκνήμιδες Αχαιοί εύκηλοι πολέμιζον υπ’ αιθέρι, πέπτατο δ’ αυγή ηελίου οξεία, νέφος δ’ ου φαίνετο πάσης γαίης ουδ’ ορέων
​

ΟΙ ΑΛΛΟΙ ΤΡΩΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΧΑΙΟΙ ΜΕ ΤΙΣ ΚΑΛΕΣ ΚΝΗΜΙΔΕΣ ΑΝΕΜΠΟΔΙΣΤΑ ΠΟΛΕΜΟΥΣΑΝ ΥΠΟ ΤΟΝ ΑΙΘΕΡΑ, ΚΙ ΑΠΛΩΝΟΤΑΝ Η ΑΝΤΑΥΓΕΙΑ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ ΟΞΕΙΑ, ΚΑΙ ΝΕΦΟΣ ΔΕΝ ΦΑΙΝΟΤΑΝ ΕΠΙ ΠΑΣΗΣ ΤΗΣ ΓΗΣ ΟΥΤΕ ΕΠΙ ΤΩΝ ΟΡΕΩΝ

But the rest of the Trojans and the well-greaved Achaeans fought unimpeded under clear air, and over them was spread the piercing brightness of the sun, and on all the earth and the mountains was no cloud seen; 


Η τελευταία επισήμανση υποδηλώνει την ύπαρξη μιας «σκοτεινιάς» όπως όταν υπάρχει νέφωση, χωρίς όμως στη συγκεκριμένη περίπτωση, την ύπαρξη νεφών. Πρόκειται για το σκοτείνιασμα που επιφέρει μία μερική ηλιακή έκλειψη. Το οξύ εκτυφλωτικό ηλιακό φως προέρχεται από το εναπομείναν  μικρό τμήμα του ηλιακού δίσκου που δεν έχει καλυφθεί από τον σεληνιακό δίσκο.
​
Στη συνέχεια και ενώ η μάχη συνεχίζεται, η θεά Αθηνά ως πορφυρή νεφέλη κατέβηκε από τον ουρανό επί του εδάφους [Ρ 544-555], καλύπτοντας τα στρατεύματα, οπότε η μάχη διακόπτεται λόγω μη ορατότητας, όπως δηλώνεται δια στόματος του Αίαντα [Ρ 643-650]. Δηλαδή το μειωμένο ηλιακό φως, λόγω της έκλειψης, επιβαρύνεται από την προσθήκη αυτού του κόκκινου νέφους.

Ρ 545-555
Ζευς εξ ουρανόθεν ……ως η πορφυρέῃ νεφέλῃ πυκάσασα  έ αυτήν δύσετ’ Αχαιών έθνος, έγειρε δε φώτα έκαστον
Ο ΖΕΥΣ ΕΞ ΟΥΡΑΝΟΥ ….. ΣΕ ΠΟΡΦΥΡΗ ΝΕΦΕΛΗ ΤΥΛΙΓΟΝΤΑΣ ΕΑΥΤΗΝ ΚΑΤΑΔΥΘΗΚΕ ΣΤΩΝ ΑΧΑΙΩΝ ΤΟ ΕΘΝΟΣ ΚΑΙ ΔΙΕΓΕΙΡΕΝ ΕΚΑΣΤΟΝ ΑΝΔΡΑ
 
Ρ 644-651
αλλ’ ου πῃ δύναμαι ιδέειν τοιούτον Αχαιών· ηέρι γαρ κατέχονται ομώς αυτοί τε και ίπποι.  Ζευ πάτερ αλλά συ ρύσαι υπ’ ηέρος υίας  Αχαιών, ποίησον δε αίθρην, δος δε οφθαλμοίσιν ιδέσθαι· εν δε φάει και όλεσσον, επεί νυ τοι εύαδεν ούτως
ΔΕΝ ΜΠΟΡΩ ΝΑ ΔΩ ΚΑΝΕΝΑ ΕΚ ΤΩΝ ΑΧΑΙΩΝ ΓΙΑΤΙ ΣΚΟΤΑΔΙ ΚΑΛΥΠΤΕΙ ΑΥΤΟΥΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΙΠΠΟΥΣ ΤΟΥΣ. ΔΙΑ ΠΑΤΕΡΑ ΔΙΑΛΥΣΕ ΤΟ ΣΚΟΤΑΔΙ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΧΑΙΟΥΣ, ΚΑΝΕ ΞΑΣΤΕΡΙΑ, ΚΑΝΕ ΝΑ ΒΛΕΠΟΥΝ ΟΙ ΟΦΘΑΛΜΟΙ ΜΑΣ . ΚΑΙ ΑΦΟΥ ΤΟ ΘΕΛΕΙΣ (ΕΣΥ ΔΙΑ) ΑΣ ΧΑΘΟΥΜΕ ΑΛΛΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΦΩΣ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ.

Το κόκκινο νέφος, καθώς και η πτώση στη γη αιμάτινων δροσοσταλίδων [«αιματοέσσας δε ψιάδας κατέχευεν έραζε –Π 459] που προηγήθηκαν στο πεδίο της μάχης εξηγείται σε όρους αστροφυσικής και ατμοσφαιρικής φυσικής και ερμηνεύεται επιστημονικά από την ομάδα [PAPAMARINOPOULOS te al.] σε εργασία που δημοσιεύθηκε [2016]. Το φαινόμενο αποδίδεται στην απότομη μεταβολή της θερμοκρασίας και της υγρασίας στην πεδιάδα των μαχών, εξ αιτίας ακριβώς της ύπαρξης ηλιακής έκλειψης. Η συνύπαρξη των δύο φαινομένων, όπως τονίζεται στο ομηρικό κείμενο, οδηγεί για λίγα λεπτά στην παντελή έλλειψη ορατότητας. Ο Αίας προσεύχεται στον Δία να επαναφέρει το φως κι εκείνος ανταποκρίνεται άμεσα. [Ρ 649-650]

Αυτίκα δ’ ηέρα μεν σκέδασεν και απώσεν ομίχλην, ηέλιος δ΄επέλαμψε, μάχη δ’ επί πάσα φαάνθη
ΑΜΕΣΩΣ [Ο ΔΙΑΣ] ΤΗΝ ΣΚΟΤΕΙΝΙΑ ΔΙΑΣΚΕΔΑΣΕ ΚΑΙ ΑΠΩΘΗΣΕ ΤΗΝ ΟΜΙΧΛΗ, ΚΙ Ο ΗΛΙΟΣ ΕΠΕΛΑΜΨΕ, ΚΑΙ ΠΑΣΑ Η ΜΑΧΗ ΕΦΑΝΗ
​

Χρονολογικές αφετηρίες

Κατά την κλασσική εποχή στην Ελλάδα οι χρονολογικές αφετηρίες ήταν διαφορετικές. Στην Αθήνα με τον επώνυμο άρχοντα, στη Σπάρτη με τον επώνυμο έφορο και στο Άργος από την ισόβια ιέρεια της Ήρας. Το ίδιο ισχύει και για την διαφορετική αρχή του έτους στις ελληνικές πόλεις κατά τους αιώνες πριν από τη χρονολόγηση με βάση τις Ολυμπιάδες. 

​Η κοινή αποδοχή της πρώτης τέλεσης των Ολυμπιακών Αγώνων το 776 π.Χ. από το κράτος της Ηλιάδας έγινε προς τα μέσα του3ου π.Χ. αιώνα.
​

Είναι αναμενόμενο για τους προγενέστερους αιώνες, όπως για το τέλος του 13ου αιώνα π.Χ. και τις αρχές του 12ου Αιώνα π.Χ. δεν έχουμε κοινό ημερολόγιο για τα βασίλεια των Αχαιών. Για την έναρξη του έτους συνήθως γινόταν  δεκτό κάποιο ηλιοστάσιο ή κάποια ισημερία και πάντως αυτό διέφερε σε κάθε περιοχή. Συνεπώς και ο Όμηρος δεν θα μπορούσε να δώσει τέτοια στοιχεία, αλλά  ο κοινός χρόνος για όλους τους μαχόμενους, ήταν «πόσα έτη πολεμούν». Πράγματι στα ομηρικά έπη έχουμε τον Κάλχα, τον Αγαμέμνονα και τον Οδυσσέα [Β 134-135, 295-296 και 328-329], αλλά και άλλους, να αναφέρουν ότι ήδη έχουν πολεμήσει εννέα χρόνια και βρίσκονται στην αρχή του 10ου έτους.
 
Από κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας προκύπτει ότι οι εκστρατείες ξεκινούσαν την άνοιξη ή αμέσως μετά από αυτήν. Με αυτή τη λογική διεξαγωγής των πολέμων η έναρξη των επιχειρήσεων και της επιμελητείας προεκτείνεται  και στην μυκηναϊκή περίοδο, που συμπίπτει με την ύστερη εποχή του Χαλκού. Ένα «έτος πολέμου» στην Τροία, άρχιζε την άνοιξη ενός έτους και τελείωνε την άνοιξη του επομένου έτους.

Χρονολογήσεις κατά την ομάδα PAPAMARINOPOULOS et al.

Πηγή:
Για την ομιλία αυτή χρησιμοποιήθηκε κυρίως υλικό που προθύμως έθεσαν στη διάθεσή μας οι καθηγητές Σταύρος Παπαμαρινόπουλος και Παναγιώτα Πρέκα-Παπαδήμ